احتمال کم‌آبی یا ترسالی تابستان امسال کشور
با وجود بارش‌های خوب یکی دو ماه اخیر در اکثر نقاط کشور که باعث لبریز شدن برخی از سدها و بروز سیل در بعضی از استان‌های کشور شد اما، کارشناسان مدعی‌اند که همچنان بخش‌های قابل توجهی از کشور با پدیده کم‌آبی و خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و شایعه عبور از خشکسالی و ورود به ترسالی، مصداق درست علمی ندارد.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه شهروند، براساس این گزارش، میزان ورودی مخازن کل کشور از ابتدای سال آبی (ابتدای مهرماه) تا ۱۲ خردادماه معادل ۳۵.۶۸ میلیارد مترمکعب بوده که در قیاس با سال گذشته که عددی معادل ۳۳.۶۲ میلیارد مترمکعب بوده ۶ درصد کاهش داشته است. همچنین میزان کل خروجی سدهای کشور نیز نسبت به سال قبل با ۱۰ درصد افزایش مواجه بوده است.
ایران در لیست ۱۰ کشور پرمصرف آبِ دنیا
ایران در شاخص برخورداری از منابع آب در رتبه ۵۰، در سرانه منابع آبی رتبه ۱۲۰ و در مصرف آب جزء ۱۰ کشور پرمصرف است. آماری که در نهایت علاوه بر تأثیراتی که در مورد مصرفِ آبِ شرب و کشاورزی دارد، باعث تبعات دیگری مانند فرونشست زمین هم می‌شود. کمااینکه محمدجواد بلورچی، متخصص و فعال در حوزه آب، با اشاره به رتبه‌های ایران در میان ۱۸۰ کشور دنیا در این مورد گفته است؛ ایران در شاخص برخورداری از منابع آب در رتبه ۵۰، در سرانه منابع آبی رتبه ۱۲۰ و در مصرف آب جزء ۱۰ کشور پرمصرف است.
وضعیت بغرنج شهرها
در این میان اما شاید وضعیت آبی برخی شهرها و به‌خصوص کلانشهرها بدتر باشد. به‌خصوص کلانشهر تهرانی که گفته می‌شود چیزی حدود ١٠تا ١٢میلیون نفر جمعیت شناور دارد. مدیرعامل شرکت آب و فاضلابِ استانِ تهران با تأکید بر اینکه تهران همچنان در آستانه خشکسالی قرار دارد، می‌گوید: «امسال میزان بارندگی ۱۷۵ میلی لیتر بوده و نسبت به میانگین بلندمدت ۳۳ درصد کاهش داشته است.»
موضوعی که باعث شده تا پای مسئولان مربوطه به شورای شهر تهران هم باز شود تا در مورد ابهاماتی که برای تامین آبِ پایتخت در تابستان امسال وجود دارد، توضیح دهند. محسن اردکانی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران، در دویست‌وسی‌ونهمین جلسه شورای شهر تهران، با اشاره به اینکه آبِ تهران از ۵ سد تامین می‌شود، گفت: «میزان بارندگی در تهران سالانه ۲۸۰ میلی‌متر است.
ضمن آنکه براساس گزارشات هواشناسی در ۳ سال اخیر، ما خشکسالی هواشناسی داشتیم که در این بازه میزان بارندگی کمتر از ۲۸۰ میلی‌متر بود.» وی با تأکید بر اینکه ۲۳ درصد آب کل کشور در تهران تولید و توزیع می‌شود، افزود: «امسال میزان بارندگی ۱۷۵ میلی‌متر بوده که نسبت به میانگین بلندمدت ۳۳ درصد کاهش داشته است. از سویی با وجود بارندگی‌های مطلوب کشور در تهران، باز در آستانه ورود به وضعیت خشکسالی هستیم.»
اردکانی به میزان ذخایر سدها در شهریور ماه سال ۱۳۹۸ به میزان ۹۱۸ میلیون مترمکعب اشاره کرده و گفت: «اگرچه میزان ذخایر نسبت به سال قبل ۳۳ درصد بیشتر است، اما میزان متعلق به سد طالقان است و دیگر سدها نسبت به سال‌های قبل به میزان ۱۰ درصد ذخیره کمتری دارد. از این‌رو باید ۵ هزار میلیارد تومان برای انتقال آبِ سدِ لار و سدِ طالقان اختصاص یابد.»
وی تصریح کرد: «خوشبختانه در سال گذشته با همکاری‌های شهرداری تهران و وزارت نیرو توانستیم شهر را با ۴۰۲ میلیون مترمکعب که در تاریخِ آب بی‌سابقه است، مدیریت کنیم.» با تمام این تفاصیل، اردکانی با بیان اینکه در سال قبل ۸۲ میلیون مترمکعب کمتر از سال ۱۴۰۱ برداشت آب انجام شد، گفت: «امسال نیز با صرفه‌جویی در مصرف آب مشکلی در شهر نخواهیم داشت.»
تابستان پرحاشیه
براساس ظواهر امر، با توجه به بارش‌های فراوان بهاره در کشور به‌نظر می‌رسد خشکسالی‌های سه سال اخیر جای خود را به ترسالی و پرآبی داده باشد و تابستانی کم‌مشکل را پیش رو داشته باشیم. با این حال بنابر اعلام احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، هرچند بارش‌های نسبتاً خوبی از ابتدای سال آبی اتفاق افتاده، اما پنج استان تهران، قزوین، البرز، سمنان و خراسان‌رضوی وارد پنجمین سال خشکسالی خود شده‌اند.
وی در گفت‌وگو با «شهروند»، با ذکر اینکه برای سایر نقاط کشور نیز می‌توان تابستانی با خشکی نسبتاً ضعیف تا متوسط را پیش‌بینی کرد، می‌گوید: «درست است که وضعیت بارش‌ها در یکی دو ماه گذشته بهبود پیدا کرده اما، این موضوع به‌معنای عبور از خشکسالی و بهبود شرایط ذخایر زیرزمینیِ آبِ کشور نیست.
به زبان ساده در برخی از استان‌ها مانند خوزستان، ایلام و کردستان بارش‌ها بیشتر از حد نرمال است و برعکس در کرمان، فارس، هرمزگان، تهران و شمالِ قزوین بارش‌ها کمتر از سطح نرمال بوده است. یعنی اگر بخواهیم کل کشور را بررسی کنیم، می‌توانیم بگوییم تقریبا بارش‌ها در تمام کشور در حد متوسط بوده است.
اما بازهم این به‌معنای بهبود وضعیت هیدرولوژیکی کشور نیست؛ چراکه خشکسالی هیدرولوژیکی در کشور طولانی‌مدت شده است. بنابراین، چرخهِ آبِ بارش هم نمی‌تواند در بازه زمانی مثلاً ٦ ماه، یک یا دو سال شرایط ما را بهبود ببخشد، سفره‌های زیرزمینی را پر کند یا میزانی که ما از منابع تجدیدشونده را برداشت کردیم، جبران کند.»
وی با ذکر اینکه ٤نوع خشکسالی در دنیا وجود دارد، می‌گوید: «اگر برای مدتی محدود مثلا چندهفته، بارش باران کاهش پیدا کند، می‌گویند که خشکسالی هواشناسی رخ داده است. اگر کمبود بارش‌ها طولانی‌تر شود و به ٣- ٢ماه برسد، گفته می‌شود که خشکسالی کشاورزی صورت گرفته است که باعث اثرگذاری روی گیاهان و محصولات کشاورزی می‌شود.
حالا اگر این روندِ کاهشیِ بارش‌ها به بیش از ٦تا ٩ماه برسد، آنوقت به‌تدریج رطوبت خاک و آبِ بالادستی کاهش پیدا می‌کند و گفته می‌شود که وارد چرخه هیدرولوژیکی شده‌ایم. یعد از این مرحله است که درصورت ادامه خشکسالی، وارد چرخه خشکسالی اقتصادی – اجتماعی می‌شویم. در این مرحله مردم مناطق خشک به حاشیه شهرهای اطراف کوچ می‌کنند و حاشیه‌نشینی را شکل می‌دهند که آسیب‌های اجتماعی فراوانی را موجب می‌شوند. مثل سال‌های اخیر که بخشی از مردم سیستان‌وبلوچستان به‌خاطر همین خشکسالی به استان گلستان کوچ کرده‌اند.»
اما شاید این سؤال مطرح شود که با وجود کمبود آب در سدها در سال‌های گذشته، آبِ شرب هموطنان و به‌خصوص شهروندان شهرهای بزرگ چگونه و از چه محلی تامین شده و می‌شود؟ وظیفه در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «ساده است. طی خشکسالی‌هایی که در چندسال اخیر داشته‌ایم، تامین آبِ بیشتر از طریق «برداشت» از منابع آب زیرزمینی در کشور بوده است. یعنی هرچقدر که خشکسالی و خشک شدن رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها شدیدتر بوده است، میزان بیشتری از سفره‌های آب‌زیرزمینی برداشت کرده‌ایم. این اتفاقی است که طی دهه‌های گذشته نیز رخ داده است، اما در سال‌های اخیر به‌دلایل متعدد بسیار بیشتر شده است.»
با این حال اگر بارش‌ها در تابستان هم ادامه داشته باشد، آیا می‌توان امیدوار بود که خشکسالی در نقاط کم بارش کاهش پیدا کند؟ پاسخ وظیفه به این سؤال اما منفی است. وی در این زمینه می‌گوید: «برخلاف تصور عامه، بارش‌های تابستانه در مناطقی که دچار خشکسالی شدید هستند، نمی‌تواند بهبودی در وضعیت آبی آنها ایجاد کند؛ چراکه در این فصلِ سال فقط جنوب‌شرق کشور و سواحلِ شمالی ممکن است بارش داشته باشند که البته حتی در این مناطق نیز این بارش‌ها قابل‌توجه نیست.»
به‌گفته وی، مهم این است که درک کنیم امسال نیز نه‌فقط خشکسالی تمام نشده است بلکه خسارت‌های منابعِ آبیِ ما هم چندان جبران نشده است. بخش اعظمی از این بارش‌های اخیر که ناشی از تغییر اقلیم است و به شکل سیل‌آسا نیز باریده، اکثراً به دریا روانه شده است و در برخی مناطق توانسته وضعیت سدها را بهبود ببخشد. بنابراین، نباید برای منابع آبی مانند ترسالی برنامه‌ریزی شود.
البته وظیفه بر این نکته نیز تأکید دارد که باید مسئولان فکری هم برای فرهنگسازی در مصرف آب کنند، چراکه الان هدررفت آب در ایران بخش قابل تاملی از مشکلات و تنش‌های آبی کشور را شامل می‌شود. وی در این خصوص می‌گوید: «مطمئن باشید اگر الگوی مصرف اصلاح شود، چه‌بسا بسیاری از چالش‌هایی که امروز در حوزه تامین آب داریم، حل خواهد شد.»
این آمار و اظهارنظرها تنها می‌تواند موید نکات قابل تاملی باشد. اینکه نه‌تنها ایران همچنان در دایره خشکسالی دست‌وپا می‌زند و هنوز بارش‌های آن نیز در سال‌جاری به حد قابل‌قبولی نرسیده است. همین مسئله ابهامات در مورد تامینِ آبِ شربِ شهرهای بزرگ را بیشتر می‌کند. گرچه مسئولان قول داده‌اند که مشکلی در این زمینه وجود نخواهد داشت اما، از آنجاییکه بازهم قرار است منابع زیرزمینی و چاه‌ها، ناجی هموطنان باشد، به‌نظر می‌رسد این شیوه نتواند راهکاری دائم باشد و برعکس، می‌تواند خود، عاملی برای تخریب زمین و محیط‌زیست باشد.
جایگاه سیزدهم ایران در بین خشک‌ترین کشورهای دنیا
با وجودی که ایران در کمربندِ خشکیِ زمین قرار گرفته و به‌نظر می‌رسد بیشتر از بقیه کشورها باید به مدیریت آب بیندیشد، اما همچنان احداث بی‌رویه چاه‌های غیرمجاز آب، تبخیر آب ۳ برابر متوسطِ جهانی، وجود دوره‌های خشکسالی و شرایط سخت‌وسنگینی آبی، حکایت از آن دارد که در حالت واقع‌بینانه نمی‌توان با چنین شرایطی، چندان به بهبود وضعیت تنش‌های آبی کشور امیدوار بود.در تحلیلی از سوی مؤسسه منابع جهانی(WRI)، یک سازمان غیرانتفاعی که منابع طبیعی سیاره زمین را بررسی می‌کند، فهرست کشورهایی که شدیدترین وضعیت کم‌آبی را دارند، ترسیم شده است.
این کشورها شامل «قطر»، «رژیم اشغالگر قدس»، «لبنان»، «ایران»، «اردن»، «کویت»، «عربستان سعودی»، «اریتره»، «امارات متحده عربی»، «بحرین»، «هند»، «پاکستان»، «ترکمنستان» و «عمان» می‌شود. در این میان ایران رتبه ۱۳ را در بین کشورهای جهان از منظر تنش آبی دارد.
این تحلیل که گزارشی درباره خشکسالی و کمبود منابع آبی در جهان است، مدعی شده که تا سال ۲۰۴۰ بحران آبی، دامنگیر کشورهای پرشماری خواهد شد.
پیش‌بینی‌های این مؤسسه نشان می‌دهد تا سال ۲۰۴۰ میلادی (۱۴۱۸ شمسی) بیش از ۴۰ کشور جهان در سطح بالایی دچار تنش آبی خواهند بود. کشورهای خاورمیانه و شمالِ آفریقا جزء مناطقی هستند که بیشترین تنش آبی را دارند. علت این موضوع شهرنشینی سریع، رشد جمعیت برنامه‌ریزی نشده، تغییرات آب‌وهوایی و سیاست اعلام شده است.
از سویی سازمان جهانی هواشناسی در گزارش اقلیمی منطقه آسیای خود به برخی مخاطرات جوی و رویدادهای شدید آب‌وهوایی ایران در سال گذشته پرداخته و نسبت به چالش‌های اقلیمی ایران ابراز نگرانی کرده است.این گزارش که وضعیت اقلیمی قاره آسیا و برخی رخدادهای شدید آب‌وهوایی آن در سال ۲۰۲۳ را بررسی می‌کند، تعدادی از رویدادهای شدید آب‌وهوایی ایران در سال گذشته را نیز مطالعه کرده است.در بخشی از این گزارش به بارندگی کمتر از حدِ نرمال در اکثر مناطق ایران اشاره و عنوان شده است که کم‌بارشی سبب بروز سومین خشکسالی متوالی و گسترده در کشور شده است.
دلایل مؤثر
رشد فزاینده جمعیت و افزایشِ مصرفِ آب، قطع بی‌رویه درختان جنگل‌ها و تغییر اکوسیستمِ طبیعت، رشدِ شهرها و افزایش صنایع آلوده‌کنندهِ آب، شیوه‌های نامناسب و غیراصولی کشاورزی، احداث سدهای مخزنی و ایجاد دریاچه‌های مصنوعی همگی از عوامل نابودی چرخه منظم آب در جهان هستند که نوعی تهدید جدی برای جامعه بشریت محسوب می‌شوند.
علاوه بر کشورهای عضو سازمان ملل، بسیاری از سازمان‌های غیردولتی «ان.جی.اُ»ها مسائلی از قبیل چگونگی دستیابی بیش از یک‌میلیارد نفر به آب شرب سالم یا نقش زن و مرد در خانواده برای دستیابی به آبِ سالم را پررنگ‌تر می‌کند.
از سال۱۹۹۳ هر سال یک شعار جدید درباره مسائلِ حیاتی و حساس آن زمان برگزیده می‌شود تا فعالیت‌های جامعه بر پایه آن شعار شکل گیرد. بر این اساس ۲۲ مارس برابر با ۳ فروردین، از سوی سازمان ملل متحد به‌عنوان «روز جهانی آب» نامگذاری شده است.
وضعیت آبی ایران و فرونشست
تغییرات تدریجی اقلیم در جهان، باعث وقوع خشکسالی‌های پی‌درپی، سیلاب‌های بزرگ و طوفان‌های دریایی می‌شود. کشور ایران با قرارگرفتن در کمربند خشکیِ جهان ازجمله کشورهایی است که منابع آب، کشاورزی و پوشش گیاهی آن به‌تدریج رو به زوال است.
چنین شرایطی می‌طلبد تا با مدیریت منابع آبی، دوره‌های خشکسالی را پشت سر گذاشت، ولی به جای آن گاهی هارپ و گاهی اَبردزدی مطرح می‌شود و این در حالی است که به‌گفته عزت‌الله رئیسی اردکانی، به‌عنوان یکی از چهره‌های اثرگذار آب در ایران و عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز، کاهش بارندگی ناشی از پروژه هارپ، یک تصور نادرست و بی‌اساس است؛ چراکه تاکنون سندی که بتواند مسیر حجم زیادی از اَبر را تغییر دهد، وجود ندارد.
این استاد گروه آب‌شناسیِ بخش علوم زمین دانشگاه شیراز با طرح این سؤال که ریشه این ادعاها از کجا آمده است، گفت: «واقعیت امر این است که ما هر سال بارندگی نداریم و ایران با دوره‌های خشکسالی و ترسالی مواجه است. به‌عنوان نمونه اگر آمار بارندگی‌های شیراز را مورد بررسی قرار دهید، مشاهده خواهید کرد که دوره‌های خشکسالی و ترسالی وجود دارد.»
وی با بیان اینکه برای شهر شیراز آمار ۱۰۰ ساله بارندگی موجود است، گفت: «براساس این آمارها دوره‌های ترسالی و خشکسالی از ۵ سال تا ۱۳ سال متغیر است، هرچه مدتِ زمان آمار بیشتر باشد، احتمال وقوع خشکسالی‌هایی با دوره‌های بیشتر وجود دارد. در شهر شیراز از سال ۱۳۳۸ تا ۱۳۵۱ دوره خشکسالی بوده و کم‌بارش‌ترین سالِ بارندگی در شیراز مربوط به سال ۱۳۴۶ به میزان ۸۰ میلی‌متر بوده است.» رئیسی اردکانی افزود: «در یک دوره ۵۰۰ ساله احتمال اینکه دوره‌های خشکسالی و ترسالی طولانی‌تر باشد، وجود دارد. در عین‌حال اینکه خشکسالی به‌عنوان یک بحران در جامعه ما شناخته شده، به‌دلیل مدیریت نامناسب آب در ۶۰ سال گذشته و بهره‌برداری بی‌مورد ما از منابع آب است.»
وی تأکید کرد: «ما به جای آنکه ضعف در مدیریت منابع آبی در ۵۰ سال گذشته را جبران کنیم و جلوی اضافه برداشت آب گرفته شود، هارپ و تغییر اقلیم و اَبردزدی را مطرح می‌کنیم. تغییر اقلیم ممکن است در خشکسالی اثر داشته باشد، ولی میزان اضافه برداشت ما از منابع آب به‌قدری زیاد است که قابل مقایسه با کاهش بارندگی توسط تغییر اقلیم نیست.»
این استاد دانشگاه با بیان اینکه ما در گذشته چاه نداشتیم، بلکه منابع آبی ما از چشمه‌ها، قنات‌ها و رودخانه‌ها تامین می‌شده است، گفت: «ما با احداث چاه، حجم عظیمی از آب را که زیر زمین از هزاران سال قبل ذخیره می‌شد، به سطح آوردیم و اکنون حجم آبی که برداشت می‌کنیم، خیلی بیشتر از آبِ بارندگی است که داریم. با چنین شرایطی حتی اگر تغییر اقلیم هم داشته باشیم، اثرات آن قابل مقایسه با میزان اضافه برداشت ما از آب‌های زیر زمینی نیست.»
وی در پاسخ به این سؤال که آیا ما در دوران خشکسالی قرار داریم، تصریح کرد: «برای اظهارنظر در این‌باره باید آمارهای به‌روز را داشته باشیم، ولی من تا سال ۱۳۹۵ که مطالعه روی دوره‌های ترسالی و خشکسالی را انجام می‌دادم، آمارها را در اختیار دارم و از این سال به بعد داده‌ای ندارم، هرچند که این داده‌ها را می‌توان دریافت و نتیجه‌گیری کرد؛ ولی یادمان باشد که در ۲ تا ۳ سال گذشته سال‌هایی با بارندگی خوب داشته‌ایم.»
آمارهای قابل تامل
کاهش حجم آب‌های زیر زمینی کشور که از سال ۱۳۵۵ به‌طور محسوس شروع شده با گذشت ۴۷ سال، میزان کسری آن به ۱۳۵ کیلومتر مکعب رسیده است.
افت سطح آب در تمامی حوضه‌های آبریز کشور محسوس و به تبعِ آن «فرونشست زمین» در تمامی استان‌های کشور در حال رخ دادن است. نسبت به سال ۱۳۵۵ و دهه ۵۰، تعداد چاه‌های آب در ایران بیش از ۱۷ برابر شده است و از ۴۵ هزار حلقه به بیش از ۸۰۰ هزار رسیده است.
تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی از ۲۲ دشت در سال ۱۳۴۵ به ۴۰۵ دشت (۲۷۰ دشتِ ممنوعه و ۱۳۵ دشتِ ممنوعه بحرانی، گزارش شرکت مدیریت منابع آبِ فروردین ۱۳۹۸) در آخر سال ۱۳۹۷ رسیده است.
پیش‌بینی می‌شود که برداشت سالانه ۵۰ میلیارد مترمکعبی آب زیر زمینی که ۸۹ درصد آن در کشاورزی است، تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی را به‌طور مستمر بیشتر کند و شامل کلیه دشت‌های کشور خواهد شد.
تبخیر بیش از ۳ برابری نسبت به متوسط جهانی و بارندگی کمتر از یک‌سومِ متوسط جهانی و فرونشست زمین در تمامی استان‌های کشور، همه‌وهمه بیانگر شرایط سخت و سنگینی آبی کشور است که الزام اجرای برنامه سختگیرانه مدیریت منابع آبِ کشور را گوشزد می‌کنند.
