قبرس؛ نقطه عطف مهم نزاع و اختلاف در دریای مدیترانه

خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل: رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه پس از سفر به جزیره قبرس، یک بار دیگر خواستار به رسمیت شناختن «جمهوری ترک قبرس شمالی» (TRNC) شد.

اردوغان در قبرس مورد استقبال سیاستمداری به نام «ارسین تاتار» قرار گرفت که از سوی ترکیه، به نام رئیس جمهور قبرس ترک شناخته می شود. این در حالی است که از دید سازمان ملل متحد و کشورهای عضو اتحادیه اروپا، چیزی به نام دولت قبرس ترک وجود ندارد و باید بر اساس رفراندومی که در دوران دبیرکلی کوفی عنان برگزار شده، قبرس به صورت فدرالی و با یک دولت واحد، اداره شود. اما رئیس جمهور ترکیه، یک بار دیگر اعلام کرد که چنین الگویی را قبول ندارد. او طی سخنانی در مراسم روز صلح و آزادی ۲۰ ژوئیه در لفکوشای شمالی گفت: «من قبلاً هم از تریبون سازمان ملل به تمام جهانیان گفته ام و حالا هم تکرار می کنم؛ بیایید جمهوری ترک قبرس شمالی را به رسمیت بشناسید و بیش از این، از حقایق جزیره رو نگردانید.

اردوغان همچنین بر این موضوع تاکید کرد که از دید ترکیه، اجرای راه حل فدرالی در این جزیره امکان پذیر نیست. وی گفت: «تا زمانی که برابری و همسانی حاکمیتی و موقعیت بین المللی برابر برای ترک های قبرس ثبت نشود، قدم نهادن در مسیر مذاکرات جدید قابل بحث نیست. ما از تلاش های خود برای تثبیت حاکمیت برابر و موقعیت بین المللی برای ترک های قبرس کوتاه نخواهیم آمد».

پیش از آنکه هواپیمای اردوغان در فرودگاه ارجان در بخش ترک نشین قبرس فرود آید، او به طور نمادین در کابین خلبانان حضور پیدا کرد تا نشان دهد که به شکل قدرتمندانه به جزیره سفر کرده و از انتقادات حامیان غربی بخش روم نشین جزیره ابایی ندارد.

چرا قبرس مهم است؟

قبرس، واقع در شرق مدیترانه، دارای اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک قابل توجهی برای آمریکا و اتحادیه اروپا است. دلیل اصلی اهمیت قبرس، موقعیت ژئواستراتژیک آن است. این جزیره که در مجاورت خطوط اصلی کشتیرانی قرار دارد، به عنوان یک چهارراه حیاتی بین اروپا، آسیا و آفریقا عمل می کند. قبرس به عنوان دروازه ای به مدیترانه شرقی عمل می کند و سکوی پرشی برای نفوذ در منطقه فراهم می کند. این موقعیت خاص، به قبرس اهرم ژئوپلیتیکی ارزشمندی برای قدرت نمایی بازیگران منطقه ای می دهد.

قبرس همچنین در حوزه اکتشاف و بهره برداری از منابع هیدروکربنی دریایی، موقعیت خاصی دارد و کشف ذخایر گسترده گاز طبیعی اهمیت ژئواستراتژیک این جزیره را افزایش داده است. آمریکا، اتحادیه اروپا و رژیم صهیونیستی، علاقه فراوانی به توسعه این منابع دارند. همچنین حفظ ثبات و امنیت در شرق مدیترانه یک نگرانی کلیدی برای ایالات متحده و اتحادیه اروپا است. قبرس به دلیل تعهد دیرینه خود به تلاش های حفظ صلح و ابتکارات دیپلماتیک، جایگاهی حیاتی در تقویت ثبات منطقه ای دارد.

قبرس به عنوان یک مرکز تجاری و یک هاب پر جنب و جوش، نقش مهمی در تسهیل روابط اقتصادی بین قاره ها ایفا می کند. تسهیلات بندری توسعه یافته، بخش خدمات مالی مستقر و رژیم مالیاتی مطلوب، سرمایه گذاران خارجی را جذب کرده و فعالیت های تجاری را تقویت می کند. موقعیت این جزیره به عنوان دروازه تجاری به سمت شرق مدیترانه فرصت هایی را برای ایالات متحده و اتحادیه اروپا فراهم می کند تا شراکت های اقتصادی را تقویت کنند و شبکه های تجاری خود را گسترش دهند. این جزیره همچنین میزبان پایگاه های نظامی است و قابلیت های واکنش سریع را ممکن می سازد.

یک چالش بزرگ، یک تاریخچه

تاریخچه معضل قبرس با استقلال این جزیره از حاکمیت استعماری بریتانیا در سال ۱۹۶۰ میلادی آغاز شد. جوامع قبرس ترک و قبرس یونانی با تنش های سیاسی و قومی ذاتی، برای مدتی طولانی همزیستی کردند. اما در سال ۱۹۷۴ میلادی، به دنبال کودتای یونانی قبرس با هدف اتحاد با یونان، ترکیه مداخله نظامی کرد و بخش شمالی جزیره را اشغال کرد. بنابراین حضور نظامی و سیاسی ترکیه در جزیره قبرس به سال ۱۹۷۴ میلادی باز می گردد. از آن دوران تاکنون، همواره نزدیک به یکصد هزار نفر نیروی نظامی و پلیس ترکیه در جزیره مستقر شده اند. دولت خودخوانده جمهوری ترک قبرس شمالی، تنها از سوی ترکیه به رسمیت شناخته شده و شهروندانی که گذرنامه این دولت غیررسمی را در دست دارند، تنها می توانند به ترکیه و پاکستان سفر کنند. این در حالی است که شهروندان بخش روم نشین که تحت حمایت یونان و آمریکا به عضویت اتحادیه اروپا درآمده اند، در شرایط متفاوتی روزگار می گذرانند.

قبل از آنکه قبرس عضو اتحادیه اروپا شود، کوفی عنان دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، طرحی برای وحدت قبرس ارائه کرد. او دوره ای طولانی از مذاکرات بین ترک ها و یونانی ها را در سوئیس مدیریت کرد و نهایتاً طرحی بر روی میز نهاد که قرار بود پس از مدت ها، دوباره هر دو بخش قبرس را در چهارچوب یک دولت متحد و منسجم، همراه کند. او پیشنهاد داد که یک همه پرسی در هر دو بخش جزیره برگزار شود و بر اساس رای مردمان جزیره، دولت مشترک تاسیس شده و در یک ساختار فدارال، نمایندگان طرفین، قدرت را با هم تقسیم کنند.

اما پیشبینی های کوفی عنان و ترکیه غلط از آب درآمد! ترک ها در بخش شمالی جزیره، به وحدت و تاسیس دولت واحد و مشترک رای مثبت دادند اما رومیان بخش جنوبی، رای نه دادند و گفتند که تمایل دارند دولت مستقل خودشان را داشته باشند و با ترک ها در یک دولت واحد، زندگی نکنند! دلیل چنین تصمیمی چه بود؟ دلیل این انتخاب غافلگیرکننده مردمان بخش جنوبی چنین بود: زمانی که در سال ۱۹۷۴ میلادی، ارتش ترکیه شمال قبرس را اشغال کرد، ما خانه و املاک خود را رها کردیم و به جنوب آمدیم. حالا هم مشخص نیست آن املاک را به ما پس بدهند! با همین دلیل به ظاهر ساده، طرح عنان شکست خورد و دولت ترکیه و ترک های قبرس، در بهت و حیرت فرو رفتند. تنها چند روز پس از این همه پرسی عجیب، جمهوری قبرس عضو اتحادیه اروپا شد و شهروندان بخش جنوبی از مزایای شهروندی اتحادیه برخوردار شدند اما چنین اتفاقی برای ترک ها نیفتاد و فقط بخش اندکی از سیاستمداران، متخصصین و اغنیای بخش شمالی قبرس، گذرنامه ای در جیب دارند که بتوانند با استفاده از آن، بدون ویزا به کشورهای اروپایی سفر کنند.

سازمان ملل متحد، یونان، انگلیس و اتحادیه اروپا که به عنوان متولیان این پرونده، عملاً ترک ها را در آچمز قرار دادند، حالا با استقلال ترک ها مخالفند و خواهان آن هستند که آنها نیز در ساختار فدرالی جایگاه خود را تعریف کنند. اما ترکیه که در ادبیات سیاسی و رسانه ای خود بخش شمالی قبرس را «بچه وطن» یا میهن کوچک نامیده، بر ضرورت به رسمیت شناخته شدن دولت مستقل ترک های قبرس اصرار می کند.

سازمان ملل در طول دهه های اخیر، برای حل اختلاف در جزیره قبرس، دست به اقداماتی زده که یکی از مهمترین آنها، استقرار نیروهای محافظ صلح در حد فاصل دو بخش جنوبی و شمالی است. بر اساس توافق اعلام شده، قرار بود بخشی که از آن به نام واروشا یا مرعش متروکه نام برده می شود، خالی السکنه بماند. اما اردوغان، یک سال و نیم قبل، با همراهی شریک ملی گرای خود دولت باغچلی، به جزیره رفت و دستور داد تا بخش متروکه نیز مورد استفاده ترک ها قرار بگیرد. او در همان سفر اعلام کرد که با هزینه دولت ترکیه، دو ساختمان عظیم در جزیره بنا می کند. یکی برای نهاد ریاست جمهوری و دولت ترک قبرس و دیگری برای پارلمان.

قبرس، دست اندازی بر سر راه اروپایی شدن ترکیه

ترکیه از سال ۱۹۸۷ میلادی به دنبال عضویت در اتحادیه اروپا بوده است. اما واقعیت این است که علاوه بر مشکلات سیاسی، حقوقی و اقتصادی، مسئله قبرس نیز به مانعی در روند الحاق ترکیه به اتحادیه تبدیل شده است. اتحادیه اروپا از ترکیه انتظار دارد روابط خود با جمهوری قبرس را عادی کند، که شامل خروج نیروها و به رسمیت شناختن حاکمیت ملی و اقتدار این کشور بر کل جزیره است. با این حال، ترکیه چنین استدلال می کند که مذاکرات عضویت در اتحادیه اروپا نباید مشروط به حل مناقشه قبرس باشد.

در پایان باید به این اشاره کرد که موضوع استقلال و جدایی طلبی ترک ها در شمال قبرس، چالش مهمی در روابط ترکیه و اتحادیه اروپا ایجاد کرده است. اصرار اتحادیه اروپا بر حل و فصل مناقشه قبرس به عنوان پیش شرط عضویت ترکیه، نشان دهنده این است که نظام بین الملل در این حوزه، با یک پرونده خاص و یک بن بست پیچیده روبروست. به نظر می رسد حل و فصل مناقشه قبرس مستلزم یک رویکرد جامع و فراگیر، با مصالحه از سوی همه طرف های درگیر است. دستیابی به یک راه حل پایدار، مستلزم ادامه گفتگو، اقدامات اعتمادساز و همکاری بین المللی است.