همدان- کودتای ۲۸ مردادماه سال ۱۳۳۲ و وضعیت همدان در آن روزها برگ هایی از تاریخ معاصر است که شرایط سیاسی این کهن دیار را در ۷۰ سال پیش ترسیم می کند.
ابوالفتح مؤمن در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به کودتای ۲۸ مردادماه سال ۱۳۳۲ و وضعیت همدان در آن روزها، عنوان کرد: به دنبال مخالفت نمایندگان مجلس شورای ملی با دکتر مصدق و مشکلات ناشی از آن، وی برای انحلال مجلس هفدهم در روز ۱۲ مرداد ۱۳۳۲ اعلام رفراندوم کرد.
وی ادامه داد: در این زمان، برخوردهای شدیدی بین طرفداران جبهه ملی و حزب توده در همدان رخ داد و رفراندوم در دوشنبه ۱۹ مردادماه در همدان برگزار شد، از سوی دیگر چون در سراسر کشور مقرر بود که صندوق اخذ آرای موافقین و مخالفین را در دو محل جداگانه بگذارند، در همدان نیز صندوق مخالفین در مسجد شریف الملک و صندوق موافقین در میدان پهلوی (میدان امام (ره) فعلی) گذاشته شد.
این مورخ همدانی با اشاره به اینکه رفراندوم در نهایت با ۱۸ هزار و ۵۷ رأی موافق و تنها ۲ رأی مخالف در همدان به تصویب رسید گفت: مردادماه را باید ماه اضداد دانست زیرا در این ماه، ابتدا دکتر مصدق با چنین پیروزی عظیمی در مراجعه آرای عمومی مواجه شده بود و از سوی دیگر، در اواخر آن وی بر اثر کودتا برای همیشه از صحنه سیاسی خارج شد.
وی با اشاره به اینکه البته زمینه‌های کودتا از مدت‌ها پیش چیده شده بود و مخفیانه در این زمینه کمیته نجات وطن، تشکیل شده بود، گفت: در ۲۵ مردادماه، فرمانده گارد شاهنشاهی با فرمان شاه به منزل مصدق مراجعه کرده بود، این فرمان چند روز پیش از آن صادر و طی آن مصدق از نخست وزیری عزل و زاهدی به جای وی منصوب شده بود. شاه نیز خود برای فرار از مهلکه، به بهانه استراحت و معالجه به شمال رفته بود.
مؤمن در ادامه با بیان اینکه این برنامه از قبل لو رفته بود و با دستگیری فرمانده گارد شاهنشاهی و خلع سلاح این گارد و البته فرار شاه به بغداد و سپس رم، تکمیل شد؛ افزود: با پخش این خبر در همدان، اعلامیه‌ای از طرف دستجات مختلف و اصناف مبنی بر دعوت از مردم برای تجمع در ساعت ۵ بعدازظهر ۲۵ مردادماه در شهر منتشر شد.
این مورخ و پژوهشگر تاریخ معاصر در ادامه صحبت‌های خود تشریح کرد: در ادامه این روند، جمعیت انبوهی در میدان پهلوی (امام کنونی) اجتماع کردند و آقایان مهندس ابراهیمی، غلامرضا وزیری، سید کاظم حسینی داور، علی پوینده و علی درویش در سخنانی به پشتیبانی از دولت ملی و ابراز انزجار از خائنین و عاملین کودتا برآمدند.
وی با بیان اینکه در ادامه این روند، جمعیت با حضور در تلگراف خانه، تلگراف‌هایی به مرکز مخابره کردند، گفت: در روز ۲۶ مردادماه، جمعیتی از افراد حزب ایران و سازمان جوانان بازار و عده کثیری از اهالی شهر همدان در میدان پهلوی که مجسمه محمدرضا شاه در آنجا نصب بود، اجتماع کردند و حسینی داور با سرودن اشعاری مردم همدان را به وجد و هیجان آورد و آنها یک صدا فریاد می‌زدند:
گر سینه به نیزه‌ها شود چاک / هرگز ندهم به دشمنم خاک.
پژوهشگر تاریخ معاصر ادامه داد: در این زمان، مردم با مشارکت برخی اعضای حزب ایران از جمله غلامرضا وزیری به وسیله یک دستگاه ماشین، مجسمه را پایین کشیده و به جای آن پرچم ایران را نصب کردند و بدین صورت، حمایت خود از دولت مصدق را اعلام کردند.
وقتی آمریکا و انگلیس مردم را بهت زده کردند
مؤمن با اشاره به اینکه در فاصله ۲۵ تا ۲۸ مردادماه، اوضاع نسبتاً به کام مردم بود، اضافه کرد: در ۲۸ مرداد بود که سرویس‌های جاسوسی آمریکا و انگلیس وارد کار شدند و مردم را بهت زده کردند.
این مورخ همدانی با تصریح بر اینکه با رسیدن این خبر به همدان، با آنکه نخست وزیر کودتا یعنی فضل الله زاهدی همشهری آنها بود، اما کلیه طبقات مردم در حمایت از مصدق در میدان بزرگ شهر گردآمده و عده‌ای از اعضای حزب ایران نیز مردم را تشویق و ترغیب به این حمایت می‌کردند.
وی ادامه داد: در این زمان بود که عده‌ای از سلطنت طلبان به رهبری علی محمدی معروف به علی وکیل، که خود را شاگرد شعبان بی مخ (جعفری) می‌دانست از خیابان بوعلی به سمت میدان اصلی حرکت کردند و از حمایت از شاه و دولت کودتا شعار می‌دادند و درگیری‌هایی در ادامه این موضوع رخ داد.
این پژوهشگر تاریخ معاصر یادآور شد: مأمورین شهربانی نیز درصدد متفرق کردن مردم برآمدند و به سوی آنان تیراندازی کردند اما با توجه به اینکه به سوی مأمورین شهربانی نیز تیراندازی می‌شد، شهربانی اوضاع را بحرانی دید و از ژاندارمری و پادگان همدان کمک گرفت.
وی با بیان اینکه درگیری‌ها از ساعت ۶ بعدازظهر تا ۱۰ شب به طول انجامید، گفت: در نتیجه، رئیس شهربانی و چهار تن از پاسبان‌ها و عده‌ای از مردم مجروح و البته یک نفر از مردم نیز در اثر جراحات وارده در گذشت.
مؤمن یادآور شد: عصر همان روز در حالی که شهر به شدت آشفته بود، منازل برخی افراد مانند آیت الله سید نصر الله بنی صدر توسط عده‌ای ناشناس و فرصت طلب بنا به قولی به تحریک حزب توده، مورد دستبرد و غارت قرار گرفت.
این پژوهشگر معاصر با بیان اینکه در روز ۲۹ مردادماه مردم که از کودتا دچار بهت و حیرت بودند، برای کسب تکلیف در منزل آیت الله بنی صدر اجتماع کردند؛ افزود: در این زمان از سوی فرمانداری همدان، حکومت نظامی اعلام و با صدور اعلامیه شدیداللحنی، مردم را بر رعایت نظم و امنیت دعوت کرد و با اعلام اسامی سران نهضت ملی در همدان، از آنان خواست که خود را تسلیم مأمورین دولت کنند.
