تولید علم ایران در سال میلادی که گذشت/ آخرین وضعیت علمی کشور

خبرگزاری مهر – گروه دانش و فناوری: سال میلادی ۲۰۲۳ آغاز شده است و به همین بهانه وضعیت تولید علم در جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۲۲ میلادی مرور شده است. البته باید به این نکته اشاره کرد که بسیاری از مقالات و استنادات علمی در یک بازه زمانی میلادی برای انتشار ارسال می‌شوند و الزاماً در بازه زمانی همان سال میلادی منتشر نمی‌شوند و از همین رو بررسی‌ها در محدوده زمانی سال ۲۰۲۲ انجام می‌گیرد.

برای بررسی وضعیت تولید علم از شاخص‌های متعددی استفاده می‌شود و نمایه‌های بین المللی از جمله «وب آو ساینس»، «نیچر ایندکس»، «اسکوپوس»، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) و نظام‌های رتبه بندی که به حوزه پژوهش و درآمد از صنعت می‌پردازند از جمله تایمز و سایماگو مورد بررسی قرار گرفته اند.

در این گزارش دو نمایه وب آو ساینس (web of Science) و اسکوپوس مورد بررسی قرار گرفته اند که هر کدام از آنها دارای شاخص‌های علم سنجی متفاوتی هستند.

وضعیت تولید علم ایران در سال ۲۰۲۲ بر اساس نتایج وب آو ساینس (web of Science)

وب آو ساینس (web of Science) یکی از معتبرترین و اولین پایگاه استنادی جهان است که توسط «یوجین گارفیلد» در آغاز نیمه دوم سده بیستم میلادی منتشر شد. این نمایه استنادی ابتدا توسط مؤسسه اطلاعات علمی یا «آی اس آی» منتشر و در ادامه در دهه ۱۹۹۰ میلادی توسط شرکت «تامسون رویترز» و در سال ۲۰۱۷ میلادی توسط مؤسسه «کلاریویت آنالایتیکس» خریداری شد و نامش به «وب آو ساینس» تغییر یافت.

جهت ارزیابی وضعیت علمی هر کشور معیارها و شاخص‌های کمی و استنادی از جمله سهم تولید علم، میزان انتشارات علمی، میزان استنادات، میزان مقالات پُراستناد و استناد به ازای هر مقاله به کار گرفته می‌شوند.

همچنین در این زمینه تعداد محققان، درصد جمعیت محقق هر کشور، سازمانهای تولید دانش، شمار و درصد مجلات داخلی، شمار انتشارات در مجلات داخلی، سهم تولید علم داخلی در هر کشور و تعداد مجلاتی که محمل انتشار علم هستند نیز بررسی می‌شوند.

این نمایه جامع در ابتدا با هدف بازیابی منابع اطلاعاتی و اشاعه آنها برای استفاده محققان، پژوهشگران و مؤسسات علمی منتشر شد. اما با گذشت زمان و ایجاد شبکه‌های استنادی و نیم قرن تلاش در نمایه سازی دقیق و منسجم و ایجاد ساختار داده به ابزار سنجش علم و پژوهش نیز تبدیل شد. این مجموعه ابزاری کلیدی برای ارزیابی علمی پژوهشگران، مؤسسات و کشورها ارائه می‌دهد.

بر اساس آخرین گزارش دریافت شده از وب آو ساینس (web of Science) میزان اچ ایندکس ایران در روز ۴ ماه دسامبر سال ۲۰۲۲ عدد ۴۱۹ است و رتبه تولید علم ایران در جهان ۱۶ است. اما ایران در منطقه و در میان کشورهای اسلامی در سه سال اخیر در رتبه اول قرار داشته است.

جایگاه علمی ایران در وب آو ساینس (web of Science) در سال ۲۰۲۲

سهم ایران از مقالات منتشر شده در وب آو ساینس طی پنج سال اخیر ۱.۹۶ درصد است. البته بیشتر کشورهای پیشرو علم جهان نرخ رشد ثابتی داشته اند و چین تنها کشوری است که نرخ رشد علمی بیشتری به ویژه در دوران بیماری کرونا تجربه کرده و در مقابل آمریکا هم نرخ رشد منفی داشته و ایران هم نسبت به سال ۲۰۲۰ نرخ کاهشی را تجربه کرده است.

یکی از مهمترین شاخص‌های علم سنجی برمبنای شاخص استناد و تحلیل استنادی در پایگاه‌های استنادی بین المللی است. داده‌های مربوط به بخش استنادات و مشارکت بین المللی از پایگاه InCite وبا در نظر گرفتن ESCI استخراج شده است. اینسایتس InCites یکی از پایگاه‌های اصلی وب آو ساینس است که به صورت تخصصی به حوزه علم سنجی و شاخص‌های آن می‌پردازد.

شاخص بعدی در بررسی وضعیت علمی، تعداد سازمان‌های تولید علم و دانش در هر کشور است که این سازمان‌ها شامل دانشگاه‌ها، مؤسسات آموزش عالی، مراکز تحقیقاتی، پارک‌های علم و فناوری و صنایع هستند. در نمایه‌های بین المللی برای کسب آمار سازمان‌های تولید علم مؤسسات دانشگاه آزاد اسلامی، پیام نور و علمی کاربردی در این آمار به صورت یک واحد درنظر گرفته می‌شوند.

البته باید توجه داشت که جایگاه علمی ایران در سال ۲۰۲۲ در دنیا هنوز تثبیت نشده است اما با این وجود آخرین یافته‌های اینسایتس درباره آمار توزیع جمعیتی، سازمانی و مجلات تولید علم نشان می‌دهد که ایران با ۳۱۵,۰۳۲ انتشارات علمی، با ۲۸۴,۱۸۸ محقق، با ۱۵,۶۲۴ مجله و ناشر علمی، با ۸۸ سازمان علمی دارای ۰.۳۳ درصد جمعیت محقق است.

همچنین بر اساس یافته‌های این پایگاه، ایران با استفاده از توان علمی ۰.۳۳ درصد از جمعیت خود توانسته در رتبه ۱۶ جهان از لحاظ تولید علم قرار گیرد. این در حالی است که کشور آمریکا با ۱.۷۹ درصد جمعیت محقق در جایگاه اول و کشور چین با ۰.۲۶ درصد جمعیت محقق در جایگاه دوم جهان تولید علم جهان قرار دارد.

یافته‌های اینسایتس InCites نشان می‌دهد که وضعیت شمار انتشارات و سهم تولید علم داخلی ایران چندان مناسب نیست. این یافته‌ها نشان می‌دهد که تنها ۱۶۶ عنوان از منابع منتشرکننده علم ایران در کشور چاپ می‌شوند. به این معنا که تنها ۱.۰۶ درصد مجلات منتشرکننده علم کشور توسط نشریات داخلی منتشر می‌شود. این نشریات ۱۰.۹۸ درصد تولیدات علمی کشور را منتشر می‌کنند.

این در حالی است که در آمریکا و روسیه به مراتب حدود ۵۰ درصد نشریات داخلی آن کشورها منتشرکننده علم آن کشورها هستند و در مقابل تنها یک درصد از مجلات منتشر کننده تولید علم ایران در داخل کشور چاپ می‌شوند، از همین رو نیاز است که مجلات داخلی سیاست نمایه سازی بین المللی را داشته باشند.

مطابق داده‌های اینسایتس، انتشارات علمی کشور در ۲۵۱ زیرحوزه موضوعی منتشر شده است و حوزه مهندسی، برق و الکترونیک بیشتر مورد توجه محققان ایرانی بوده و ۲۳۳۴۴ مستند علمی کشور در این حوزه منتشر شده است.

علم مواد، چندرشته ای؛ علوم محیطی؛ شیمی، فیزیک؛ سوخت و انرژی؛ شیمی، چندرشته ای؛ داروشناسی و داروسازی؛ مهندسی شیمی؛ مهندسی عمران و بیوشیمی و زیست شناسی مولکولی ۱۰ حوزه برتر علمی کشور در حوزه انتشارات علمی بوده اند.

آمار نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه‌های بین المللی

داده ‌های مندرج در این گزارش در آذر ماه ۱۴۰۱ به روز‏رسانی شده است.

یافته‌های اینسایتس InCites نشان می‌دهد که ایران در انتشارات علمی در حوزه مهندسی عمران با انتشار ۵.۱ درصد علم جهان در این حوزه رتبه چهارم جهان و در حوزه مهندسی شیمی با انتشار ۴.۰۸ درصد علم جهان رتبه پنجم جهان و در حوزه سوخت و انرژی با انتشار ۳.۳۶ درصد علم جهان رتبه ۱۰ جهان را دارد.

آخرین وضعیت علمی کشور در ۱۰ موضوع علمی برتر

یکی از شاخص‌های سنجش بهره وری علمی در اینسایتس تأثیر استنادی نرمال شده براساس موضوع، سال و نوع مستندات است. ایران با عدد ۰.۹۶ در شاخص تأثیر استنادی نرمال شده رتبه ۱۵ دنیا را داراست.

شاخص استنادی دیگر استناد به ازای هر مقاله است که بررسی‌ها این نمایه بین المللی نشان می‌دهد که ایران با ۸.۵۲ استناد به ازای هر مقاله در بین کشورهای پیشرو در رتبه ۱۴ دنیا قرار دارد.

شاخص استنادی دیگر درصد مقالات یک درصد برتر دنیاست. یافته این نمایه نشان می‌دهد که ایران با ۱.۲۸ درصد مقالات یک درصد برتر در بین کشورهای پیشرو در تولید علم در رتبه ۱۳ دنیا و قبل از کشورهای کره جنوبی، لهستان، ترکیه، ژاپن، هند، برزیل و روسیه قرار دارد. شاخص استنادی دیگر درصد مقالات ده درصد برتر دنیاست. ایران در این شاخص با ۱۰/۲ درصد مقالات ده درصد برتر در بین کشورهای تولید کننده علم دنیا در رتبه ۱۳ دنیا ایستاده است.

همچنین رتبه ۱۴ ایران در شاخص درصد مقالات پُراستناد در دنیا با میزان ۰/۸۲ درصد مقالات پُراستناد در بین کشورهای پیشرو بدست آمده است.

در شاخص‌هایی همچون همکاری‌های علمی صنعتی و درصد همکاری‌های علمی صنعتی و شاخص میزان استناد در پروانه‌های ثبت اختراع وضعیت ایران مطلوب نیست. درصد همکاری‌های علمی صنعتی ایران برابر با ۰/۵۷ است و ایران با انتشار ۱۷۹۰ مستند علمی با همکاری صنعت از لحاظ همکاری‌های علمی صنعی در رتبه ۴۰ دنیا قرار دارد.

ایران با ۰/۳۴ درصد میزان استناد در پروانه‌های ثبت اختراع و داشتن ۱۰۷۲ استناد علمی در پروانه‌های ثبت اختراع جهان از لحاظ توجه پروانه‌های ثبت اختراع به انتشارات علمی در رتبه ۳۲ جهان قرار دارد.

همانطور که پیشتر اشاره شد نمایه‌های Scopus و وب آو ساینس (web of Science) از نمایه‌های استنادی معتبر و شناخته شده هستند. اسکوپوس اواخر سال ۲۰۰۴ از سوی الزویر (ناشر هلندی) با همکاری ۲۱ موسسه از سراسر دنیا تاسیس شد یکی از نمایه‌های استنادی معتبر و شناخته‌شده جهان است که برای جستجوی سریع، آسان و جامع بکار می‌رود.

تفاوت پوشش دهی نمایه‌های وب آو ساینس و scopus تفاوت‌های موضوعی است و در برخی موضوعات یکی از نمایه‌ها بر دیگری برتری دارد اما در حالت کلی پایگاه اسکوپوس حدود ۲۰ درصد نسبت به پایگاه استنادی وب آو ساینس پوشش بیشتری دارد. دومین تفاوت این است که اسکوپوس مقالات قبل از سال ۱۹۹۵ را ندارد بر خلاف وب آو ساینس که تا سال ۱۹۴۵ را هم شامل می‌شود.

شاخصی که اسکوپوس از ان بهره می‌برد شاخص SJR (SCImago Journal & Country Rank) است که کیفیت ارجاعات، ارجاع به خود، مدت زمان، آنالیز نوع و تعداد مقالات را در نظر گرفته می‌شود.اما مهمترین شاخص ISI که ضریب تاثیر یا همان IF است تنها یک شاخص برای اعتبار سنجی است.

جایگاه علمی ایران در اسکوپوس (Scopus) در سال ۲۰۲۲

اما بررسی تولید علم بدون توجه به رتبه دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی کشور امکان پذیر نیست.

سیستم رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی تایمز، یکی از مشهورترین نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی است. ۱۳ شاخص مورد استفاده در این رتبه‌بندی در پنج گروه به شرح زیر قرار گرفته‌اند:

آموزش: فضای آموزشی (۳۰ درصد از نمره کل). پژوهش: حجم، درآمد و شهرت (۳۰ درصد از نمره کل). استنادها: تأثیر پژوهش (۳۰ درصد از نمره کل). درآمد صنعتی: نوآوری (۲٫۵ درصد از نمره کل). وجه بین‌المللی: نیروی انسانی، دانشجویان و پژوهش (۷٫۵ درصد از نمره کل)

آخرین رتبه بندی تایمز در سال ۲۰۲۲ که با عنوان رده بندی جهانی دانشگاه‌های جهان ۲۰۲۳ منتشر شده است در سه حوزه پژوهش، استنادها و درآمد صنعتی نشان می‌دهد که دانشگاه‌های ایرانی در جمع ۵۰۰ دانشگاه برتر دنیا قرار گرفته اند.

آخرین وضعیت ۱۰ دانشگاه ایران در رتبه بندی تایمز (از میان ۶۷ دانشگاه ایرانی دارای رتبه)

از سوی دیگر نظام رتبه بندی سایماگو Scimago-Institutions Rankings (SIR) نیز که توسط موسسه اسپانیایی سایماگو (SIR) از سال ۲۰۰۹ ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه‌ها و موسسات علمی- پژوهشی سراسر جهان را آغاز کرده است بر اساس داده‌های پایگاه داده اسکوپوس به ارزیابی کشورها می‌پردازد.

بر اساس آخرین رتبه بندی منتشره در این نظام رتبه بندی، ایران در رتبه ۲۱ دنیا قرار دارد. با ۷۳۳۰۸۰ انتشار علمی که میزان ۷۰۷۸۹۷ نیز به آن استناد شده است، اچ ایندکس ایران ۴۱۹ است.

به گزارش مهر، بررسی‌های نمایه‌های بین المللی نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران در سایه سیاستگذاری‌های علمی توانسته جایگاه شایسته تولید علم را کسب کند و در میان ۲۰ کشور برتر دنیا از منظر تولید علم قرار گیرد اما هنوز در بخش تجاری سازی علم و دانش باید تلاش‌های بیشتری صورت گیرد.